परिचय

भौगोलिक तथा ऐतिहासिक तिहासिक परिचयकुनै समयमा राम्रै चर्चा पाएको पहाडी गाउँ ३९१३ गा. वि. स. (नविनतम सामान्य ज्ञान, पृष्ठ १३२) मध्येको एउटा अगुवा गा. वि. स. हो‌‌ । पशिचमाञ्चल विकास क्षेत्रको लुम्बिनी अन्चल अन्तर्गत रहेका ६ जिल्ला मध्येको गुल्मी जिल्ला ७९ गा. वि. स. ले प्रशिदी कमाउनुको पछाडी मुख्य २ कारणहरु रहेका छन्: पहिलो राजनीति कारण हो- भार्से गाउँका एकै परिवारका तीन मन्त्री तथा प्रतिनिधि शभाको सदस्य हुनु । यसले गर्दा राजनीतिक परिवृतमा भार्से गाउँ चर्चाको विषय बन्यो ।दोस्रो पक्ष हो आर्थिक रुपबाट सबल हुनु । खेतीयोग्य उर्वर भुमीको अभाव तथा व्यापार व्यावसायको विकास नभए पनि वैदेशिक रोजगारबाट भित्रिएको आम्दानीले भार्सले आर्थिक रुपमा सम्पन्नता प्राप्त गर्नसकेको छ। वैदेशिक रोजगारको (लाहुरे पेशाको) माध्यमबाट युरोपेलिहरुको प्रगतिसंघ परिचित हुन पुगेका भार्सेलीहरुले राणाकालमै विधालय स्थापना गरेर चर्चा र प्रशंसा आर्जन गरेका थिए। राजधानीमा समेत भौतिक पूवाधार सम्पन्न विधालयहरु नगन्य रहेको अवस्थामा पनि पश्चिम नेपालको पहाडी गाउँ भार्सेमा भौतिक पूवाधार सम्पन्न भव्य भार्से मा. वि. संचालन गरेर छिमेकी गा. वि. स. मात्र होइन छिमेकी जिल्लाहरुमा समेत शिक्षाको ज्योति फैलाएर चर्चा हासिल गरेको थियो भार्से र भार्सेलीले ।करिव ७,००० फिट उचाइमा रहेको भार्सेको पूर्वमा फोकिसङ र हसरा गा. वि. स., पश्चिममा रुपाकोट र हरेवा गा. वि. स. र ग्वघा गा. वि. स. र दक्षिणमा जुनिया , जुहाङ र हसरा गा. वि. स. पर्दछन । पूर्वको सत्यवती लेक , पश्चिमको चिदिगाको लेक , उतरको फुर्सेथान र दक्षिणको मयलडाडाले सिमाङन गरेको यस ठाउँको नाउँबाट नै पुष्टी हुन्छ। वरिपरि डाँडाले घेरिएको वीचमा भास्यिएको भू-सतहले बनेको गाउँ हो भार्से । मंगोलियन भाषामा दुई डाँडाको बीचको भागलाई भार्से बनिन्छ (ल्हङूघन २०६०, पृष्ठ ११)।नेपालमा वाईसे र चौवीसै राज्यहरुको अस्तित्व भएको समयमा भार्सेको अर्कुलमा पनि भुरे राज्य थियो। पछि गुल्मेली लिम्घा र रुपकोटले पनि आफ्ना मौला छटयाए अनि मौला भार्से गाउँमा मात्र साँगुरिना पुग्यो। भार्से (अर्कुल) राज्यको सिमाना पूर्वमा लुम्दी खोला पश्चिममा गेदी खोला, उतरमा चम्सैरा गैरा र दशिक्षमा बढिघात रहेको थियो र राज्यका मुख्यमन्त्री सिदै बुढा थिए । सिर्को र फुर्सेथानमा गरी २ वटा थाना र हरिपाल कोटमा चौकी थिए । राज्य सुरक्षार्थ रहेका ती चौकी र थानाको भवन तथा पर्खालक अवशेष यदपि देख्न पाईन्छ । सन् ११०० तिर काली गण्डकी क्षेत्र ( हालको घवलागिरि, लुम्बिनी , गण्डकी, बागमती र नारायणी अंचल क्षेत्र ) १२ थुम/जिल्लामा विभकत् भई बाहमगरात अस्तित्वमा देखा पयो भने सन् १८ औ शताव्दीतिर उक्त मगरात प्रदेश २४ राज्यमा विभक्त भई चौविसे राज्यको रुपमा उदय भयो ।आजभन्दा करिव २५० वर्ष अधिसम्म देक्चुली-बडचुली , भार्से , गोटादि आदि १२ मगर राज्यहरु अस्तित्वमा थिए जस मध्ये भार्सेमा भूगङ सेनदेव मगर राजा थिए (रोश २०४८, पृष्ठ ४८) । २४ सै राज्यहरुको सूचीमा इतिहासकाहरुले अर्कुल (भार्से) राज्यको उलेख गरेको पाइदैन । हुन त गोरखा राज्यको पनि २४ सै अन्तर्गत गणना नभएको भनि उल्लेख गरेको पाईन्छ । प्रा. डा. राजाराम सुवेदीका अनुसार लिच्छविकालको उत्तरदरमा उपत्यका बाहिर एघार वटा विषय (जिल्लाहरु) भएको र ती मध्ये एउटा मग्ग्वर विषय भएकोले जुल्मितिर वि. स. ११५७ ताका मगरहरुको बसोबास भइसकेको थियो । त्यस बेला उपत्यकामा राजा शिवदेव, मग्ग्वर विषयमा सामन्त राजा रामदीप र विषयपति श्री साहेव राने ( राना मगर ?) भएको कुरा प्रमाणित भएको छ। केन्द्रको शासन कमजोर भएको अवस्थामा कर्णाली प्रदेशको सिंजालाई केन्द्र बनाई हुण मूलका खस मल्ल पदधारी राजाहरुले शासन प्रारम्भ गरे । मग्ग्वर विषय पनि सिंजा राज्य अन्तर्ग पर्दथ्यो । पछी कर्णाली प्रदेशको खस मल्ल साम्राज्य कमजोर भएपछि बल्देङगढी (बलिहाङ राज्य) को स्थापना भएको थियो। राजा बलिहाङ (बलिराजा) राना मगर थिए। वि. स. १४९३ मा गुल्मी, १५५० मा पाल्पा आदि राज्य अस्तित्तमा आईसकेपछि वरपरका सात राज्य मिलेर वि.स. १६०० तिर बल्देङगढी माथि हमला गरी ध्वस्त पारे। (शोधमाला , अंक २, पृष्ठ ३)अर्कुल राज्यको अस्तित्वबाट गाउँमा परिणत भइसकेपछि भार्सेलीहरु खानी कन्ने क्रममा गाउँ छोडी अन्य क्षेत्रमा (चाहारे , भुलावारी , खाडागाउँ , लुराङ र भैसे) गएको मौका छोपी जोहाङका विचारी नरिश्वर भण्डारीले भार्से गाउँलाई गौचरन भनी १८९४ मा झुठा लालमोहर लगाएकाले १९२५ सम्म मुदा मामिला भएको थियो। त्यसपछि पुन: भार्सेमा बसोवास भयो (नवोदित २०५७, पृष्ठ १ ) । येस्तैगरी त्यसै ताका रुपाकोटेहरुले पनि दबुंग सम्म कब्जा जमाउने असफल प्रयास गरेका थिए । ठुलो विवाद र कुटपिट पश्चात दबुंगेहरुले रुपाकोटे अतिक्रणकाकारीहरुलाई लखेटन सफल भएका थिए । तत्कालिन परिस्थितिमा टाठाबाठा र जालझोल गर्ने फटाहा प्रव्रतिका जातीय समुदायहरुले सोझो प्रव्रतिका जनजातीय समुदायलाईप्राक्रतिक सम्पदायुक्त र उर्वर जमीनबाट टाढा विकट एवं भीरपखेरा तर्फ बसोबास गर्न बाध्य पार्न गरेको पाइन्छ ।भार्सेमा वि.स. २०३८ सम्म भार्सेमा पुरानो राज्य संरचनाका तल्लो तहका प्रशासनिक निकायक रुपमा मुखियाहरु (पाखा वोलीको कर तिरो उठाउने ) धनबहादुर श्रीस, रनबहदुर श्रीस, पशुपति बुढाथोकी (डोठे मुखिया), भावनसिहं बुढाथोकी , टेकबहदुर भुजेल (बुकेनी मुखिया), दुलावीर राना ( गुमानसिहं राना?) , र जिम्मेवाल (खेतको तिरो उठाउने) गोविन्दबहादुर श्रीस कार्यरत थिए।वर्तमान भार्से गा. वि. स. क ९ वडाहरु मध्ये सात वडाहरु भार्से खोल्टोमा र २ वटा वडाहरु डाँडा पारी छन्। डाँडापारी वडाहरुमावडा नं. १ खाँडा गाउँ (खारागाम) भैसे, वडा नं. २ पैयापाटा लाम्पाता हुन् भने भार्से खाल्डोका वडाहरुमा ३ नं. डोरो, सापढुंगा , घर्तीटोला, छन्तेलटोल, सेलखोला, ४ नं. बुगेनी, रान्टोला, दर्लामी टोला, ५ नं. मयलडाँडा , गोठँडाँडा , झुल्थुम, लुरुंगभेट्टा, ६, नं. सेन्पोखारा, ठुल्पोखारा, धाकलटोला, बुढाथोकीटोल, नेवारतोल. ७ नं. चम्लागैरा, भीरखाल्टा, जमारी, काउले खोला, ८ नं. चम्लागैरा, काफलडाँडा , तामाघारी , उखुबारी र ९ नं. उपल्लो दबुंग , तल्लो दबुंग , सिरनी , थुम्की हुन् । भार्से गा. वि. स. को केन्द्र सेन्पोखारा (सानोपोखरी) मा स्वास्थ चौकी , हुलाक, गा. वि. स. भवन, पसलहरु छन् भने छन्तेलटोला सुवाखोला वगरमा माध्यमिक विद्यालय , पाहुना घर तथा पसलहरु रहेका छन्।सबै भन्दा पुरानो जन सहयोग मा. वि. भार्सेको स्थापना वि. स. १९८७ मा भएको हो । वि.सं. २००८ सालमा मिडिल स्कुल र २०१८ सालमा हाईस्कुलको संचालन भएको हो । वि.सं. २०१४ सालमा वडा नं. २ पैयापाटामा इश्वरी प्राइमरी स्कुलको स्थापना भएको थियो । येस्तै गरी वडा नं. १ भैसेमा वि. सं. २०४६ मा जनज्योति प्राथमिक विधालय र २०४८ सालमा सेन्पोखरी (हाल झुल्थुम) मा मेरीगोल्ड प्राइमरी बोडिंग स्कुल स्थापना भयो । अहिले आएर भार्सेलीहरुको मिहिनत र पसिनाबाट निर्मित कच्ची मोटर बाटो चम्लागैरा पुगेपछि भारत सरकारले भारतीय गोर्खा भुतपुर्व सैनिकहरुलाई सहयोग पुन्याउने कार्यकमानुसार रु २,६५,२९,८२३/- अक्षरुपी दुई करोड पैसठी लाख उन्तीस हजार आठ सय तेइस बराबरकों अनुदान सहयोगमा ५००घरपरिवारलाई यहि जुलाई २००५ मा सौर्य विधुतिकरण गरिदिएको छ (गुल्मीका भार्सेलीकों चाहना विकासकों परिकल्पना एक वृतचित्र २०६२ , भरत शर्मा) । अहिले आएर सिङ्गो भार्से झिलिमिली भएको छ। २०-२२ घर कामी ,३ घर नेवार , ३ घर गुरुङ, १ घर ढोली र अरु सवै मगरहरु रहेको भार्सेको कुल घरधुरी ४२० जति र कुल जनसंख्या ४,००० जति रहेको छ ।जातजाति , भाषा, धर्म, खानपान र भेषभुषाभार्सेली सामाजिक संस्कारभार्सेली समाजमा प्रचलित संस्कारहरु निम्नानुसार छन्:-१) जातकर्म/जन्मसंस्कार (Birthrite)२) छैटि३) नामकर्म/न्वारान (Naming Ceremony)४) अन्नप्रासन/पास्नी/भातख्वाई (Rice Feeding)५) चुडाकर्म/छेवार/छेप्रे (Tonsure)६) विवाह (Marriage)क) मगनीख) साईपाटोग) सोधनीघ) ठेकी खानेङ) ढोगभेटच) दुलान फर्काउनेछ) केटी भित्रयाउनेज) जारीझ) विजारीञ) विधवा विवाहट) रजस्वला७) अन्त्येस्ति संकार (Funeral Ceremonies)स्रोत/संचयन: हाम्रो भार्से, वि. सं. २०६३. लेखक – डा. मीन श्रीस

An introduction to Bharse Village in the Middle Hills of Western Nepal.Bharse village is located in Gulmi district at an altitude of 1600 m. There are 481 households of different ethnic groups with a total population of 2856 in this village. Magar is dominant ethnic group in terms of the size of population (95 percent).The development history of this settlement is not too long. Three families of Magar came in Bharse and settled here in around 1750s. The main purpose for migration from Lek Khani, Baglung district was to excavate mines (copper and iron) for Arkul principality under the Gulmi kingdom. They continued mining activities to supply raw materials for agricultural implements for their own use as well as people living in surrounding areas. Since, the government of Nepal banned the mining activities in the country in 1910; they had to search for other alternative economic activities for their livelihood. As a consequence, they started to expand their agricultural land into forest area. The forest land in its vicinity declined drastically due to increasing demand for food, timber, firewood, litter etc as a result of increasing population.Further extensification of agricultural land in order to fulfill the increasing demand for food was not possible since forest area suitable for agricultural use was already cleared and utilized. The prospect for intensification of agriculture and consequent increase in production was limited whereas their population was increasing very rapidly. In this context, they had to search for other alternatives to supplement their food and other household requirements.Another strategies adopted by these people to cope with increasing problem of food shortage and poverty is migration. Many young people started to go temporarily outside the village in search for jobs after 1920s. Many of them joined military services of British Gurkhas.Bharse is one of a few villages in Nepal from where large numbers of people are employed in British and Indian army. The main sources of family income at present are the remittances and pensions. The annual income of majority of families in this village is quite high as compared to other villages in Gulmi district.The literacy rate has increased gradually over the last decades. People had established school long time ago in in 1930 (BS 1987) in this village.The increasing off-farm sources of income in the form of remittances and pensions on the one hand and growing awareness about the consequences of degradation of forest on the other, people have evolved forest management practices by themselves. They institutionalized forest management practices through forest management committee since 1952. They had employed 6 guards to look after nearby forests in 1952. They have divided forest into several patches and developed distinct rules and regulation regarding the use of forest resources for each patch. As a consequence, the condition of these forests has been improved now than in the past. Chinta Mani Gautam Baletaksar, Gulmi।